والی، در محاصره ساختمان‌ها

همشهری - سعیده مرادی: قدمت آسیاب والی به دوره قاجار برمی‌گردد؛ آسیابی که با نیروی آب، گندم را آرد و تنورهای چندین نانوای دور و نزدیک شهر را روشن نگه‌ می‌داشت. این آسیاب که در حوالی میدان امام‌حسین(ع) منطقه۷ قرار دارد، یکی از معدود آسیاب‌های آبی به جامانده از تهران قدیم به شمار می‌آید که در حال تخریب‌شدن است؛ عمارتی زیبا که می‌تواند هویت‌بخش امروز باشد و احیای آن نیازمند همت مسئولان است.

میراث نان‌ساز!

آسیاب والی یکی از آثار تاریخی اواسط دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار است. نخستین سند ملکی باقیمانده آسیاب والی متعلق به محمدخان و علی‌خان والی از فرزندان قاسم‌خان یعنی کسی که آسیاب والی را ساخته، است. قاسم‌خان از سرداران بنام دوره ناصری بود و نوه‌اش که او نیز قاسم نام داشت، نخستین افسر ایرانی به شمار می‌رفت که به فرماندهی «دیویزیون» قزاق منصوب شد و در آذربایجان علاوه بر ایجاد یک چاپخانه مجهز، شرکت تلفن و کارخانه برق تأسیس کرد. آسیاب والی بیرون از حصار اولیه تهران، یعنی حصار شاه طهماسبی قرار داشت، اما درون خندق و حصاری بود که با گسترش شهر به دستور ناصرالدین‌شاه ایجاد شد. در حال حاضر تولیت آسیاب والی زیرنظر موقوفه در اختیار نوادگان محمد خان و علی‌خان قرار دارد. آسیاب والی یکی از آسیاب‌های پرکار تهران بوده است، به‌طوری که تا سال ۱۳۵۸ یعنی ده‌ها سال پس از به‌کارگیری آسیاب‌های موتوری، همواره کشاورزان قم و شهر ری، گندم خود را تا مرکز شهر تهران آورده و در آسیاب والی آرد می‌کردند، به‌طوری‌که جعفر شهری، تهران‌شناس دراین‌باره نوشته‌است: «تا زمان حال روستایی آرد آسیاب آبی را بهتر از آرد موتوری می‌داند.» در واقع آسیاب والی زمانی از کار افتاد که آب قنات محدوده قطع شد.

معماری خاص

زمین آسیاب والی حدود ۳۰۰ متر مساحت دارد و بنای آن به‌طور کامل زیر زمین قرار گرفته تا بتواند از آب قنات برای به حرکت درآوردن سنگ آسیاب بهره بگیرد. این بنا از ۲ اتاق چشمه گنبدی و ۳ دهانه طاق آهنگ تشکیل شده و ۸ فضای اتاق‌مانند دارد که توسط یک راهروی زیرزمینی به ۴ فضا در جبهه غربی تقسیم می‌شود. این بنا فاقد تزیینات است که همه سطوح خارجی آن در دل خاک قرار گرفته و سطوح داخلی‌اش نیز آجری ساده با بندکشی گچی دارد. براساس گفته کارشناس میراث فرهنگی، آب قنات در حوض گرد و عمیق قیف‌مانندی که ته تاریک آن به مجرای پره‌های آسیاب وصل بود، وارد می‌شد و با وزن و فشار خود پره‌ها را به حرکت در می‌آورد. بدین‌ترتیب چوب محور که سنگ آسیاب بر آن نصب شده بود، به گردش در می‌آمد و کار ساییدن غلات انجام می‌گرفت. اکنون نه فقط بنای آسیاب والی، بلکه وسایل آن نیز از قبیل سنگ آسیاب، پره‌ها، محور اصلی و حتی غربال‌ها، سبدها و زنبیل‌ها باقی مانده‌اند و از این حیث آسیاب والی را می‌توان یک کارگاه صنعتی تمام‌عیار از دوران گذشته دانست که تاکنون سالم باقی مانده است. جالب اینکه آسیاب تا سال ۱۳۵۸ همچنان کار می‌کرد و مشتریانی از حوالی قم و شهرری داشت.

پاتوق گردشگری می‌شود اگر...

در حال حاضر آسیاب آبی والی، به‌دلیل همکاری‌نکردن متولیانش رو به تخریب و احیای آن نیازمند همت مسئولان و همراهی متولیان است؛ چراکه با احیای این آسیاب می‌توان امیدوار بود که آیندگان و جوانان با گذشته تاریخی تهران قدیم و کار و زندگی این شهر آشنا شوند و با میراث خود انس بگیرند.